Long Covid’ wordt een nieuwe uitdaging, ook voor arbeidsartsen

Auteur:Edelhart Kempeneers - medisch directeur Attentia 

Een deel van de COVID-19-patiënten houdt na de ziekte nog langdurig aanslepende klachten, wat wordt aangeduid als ‘Long COVID’ of ‘PASC’. Wat houdt dat precies in, welke impact kan het hebben voor werknemers, en welke maatregelen moet men treffen? 

"Long COVID" of "PASC" (“Post-Acute Sequelae of SARS-CoV-2 Infection”) is de term voor een situatie met aanslepende klachten na herstel van een SARS-CoV-2-infectie. Deze klachten kunnen weken tot maanden, mogelijk zelfs jaren blijven aanslepen.

Wat zijn de (veronderstelde) mechanismen van PASC? 

De onderliggende mechanismen (pathogenese) die PASC veroorzaken zijn nog grotendeels ongekend. Bovendien is het spectrum van symptomen erg uitgebreid. Waarschijnlijk zijn er meerdere mechanismen bij betrokken, en is er ook wisselwerking tussen deze mechanismen. Op dit moment worden er twee categorieën van mechanismen onderscheiden die de oorzaak kunnen zijn van langdurige symptomen na de acute episode van COVID-19: 

• door specifieke orgaanschade die werd opgelopen tijdens de acute fase van de ziekte, en waarvan de blijvende symptomen een gevolg zijn 
• abnormale immuun- of ontstekingsreacties die allerhande problemen kunnen veroorzaken (zoals stoornissen ter hoogte van microcirculatie of stolling; fibrose, auto-immuun ziekten of metabole problemen) 

In dit artikel zullen we hier niet in meer detail op ingaan, maar dit onderwerp staat wel uitgebreider beschreven in een wetenschappelijk rapport van het Belgisch Federaal Centrum voor de Gezondheidszorg. 

Terzijde: PACS dient onderscheiden te worden van het ‘Post Intensieve Zorgen Syndroom’ (PICS of “Post-Intensive Care Syndrome”), dat geassocieerd is met fysieke, psychologische en cognitieve symptomen op lange termijn bij patiënten die op de afdeling intensieve zorgen verbleven (niet noodzakelijk omwille van COVID-19). 

Wat zijn de klachten bij PASC? 

Mensen met aanhoudende COVID-19 symptomen lijken globaal te kunnen worden ingedeeld in drie grote groepen: 

1. ziekenhuisopname met acute respiratoir distress syndroom (ARDS) en achteraf langdurige ademhalingssymptomen die worden gedomineerd door kortademigheid 
2. geen ziekenhuisopname, maar achteraf een multisysteemaandoening met aanwijzingen voor cardiale, respiratoire, of neurologische eindorgaanbeschadiging die zich op verschillende manieren manifesteert, afhankelijk van het getroffen orgaan 
3. aanhoudende algemene klachten zonder aanwijzingen voor orgaanbeschadiging 

De drie symptomen die in de wetenschappelijke literatuur het vaakst gerapporteerd worden bij patiënten met PASC zijn: 

1. vermoeidheid: tot 98% 
2. kortademigheid: tot 93% 
3. hoofdpijn: tot 91% 

Bovendien wordt er een brede waaier aan symptomen gerapporteerd die op verschillende orgaansystemen betrekking kunnen hebben. Kenmerkend bij PASC is dat deze symptomen vaak fluctueren doorheen de tijd. 

• Respiratoir: kortademigheid wordt vaak gerapporteerd (van 17% tot 93%) in verscheidene studies. Dit kan gepaard gaan met hoesten (van 29% tot 43%) en pijn of druk op de borstkas (44% tot 88,5%). 
• Cardiovasculair: hartkloppingen en tachycardie. De frequentie varieert tussen de studies van 6% tot 86%. 
• Gastro-intestinaal: diarree, reflux, verminderde eetlust of misselijkheid. De gerapporteerde frequentie varieert van 34% tot 85%, met diarree als het meest voorkomende symptoom. 
• Neurologisch: smaak- en/of reukverlies. Eén studie stelde vast dat dit door ongeveer 57% van de patiënten met PASC gerapporteerd werd. Andere in de literatuur beschreven symptomen zijn perifere neuropathie (tintelingen, zenuwpijn), en duizeligheid. Ook cognitieve problemen worden frequent beschreven: geheugen- en/of concentratieproblemen. Deze ‘brain fog’ of hersenmist toont overeenkomsten met chronisch vermoeidheidssyndroom (CVS), maar er is momenteel absoluut nog geen zekerheid of hier een gelijkaardig mechanisme is. 
• Mentale gezondheid: angst- en stemmingsstoornissen (gevoelens van neerslachtigheid, depressie) worden soms beschreven.  

Hoe vaak komt PASC voor? 

Dat is nog niet zeker. Er zin al enkele studies naar verricht, met toch behoorlijk uiteenlopende cijfers. Naar schatting blijven 5% tot 36% van de patiënten tot twaalf weken na het begin van de acute COVID-19 fase symptomen vertonen. Na twaalf weken daalt de prevalentie tot tussen 2% en 15%. Heel provisoire inschattingen spreken van 1% à 2% van de patiënten die langer dan een jaar blijvende klachten zouden vertonen. Er lopen nationaal (Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg, KCE) en internationaal verschillende prospectieve onderzoeken, die hopelijk meer inzicht gaan geven over de langetermijnprevalentie en opvolging van PASC. 

In België worden sinds eind vorig jaar reststalen van bloeddonaties systematisch getest op antilichamen van COVID-19. Voor de start van de vaccinatiecampagne bij het grote publiek had al één op de vijf bloeddonoren antistoffen tegen corona, zo blijkt uit die testen. Dit zou inhouden dat in België tussen 100.000 en 800.000 mensen klachten hebben vertoond (of nog vertonen) van long covid tot twaalf weken na de besmetting, tussen de 50.000 en 300.000 mensen langer dan twaalf weken, en zo’n 30.000 langer dan een jaar. 

Wie heeft meer kans op PASC? 

We weten nog niet precies waarom sommige mensen lang klachten houden na een infectie met het SARS-CoV-2-virus. Er lijkt een verband te bestaan met een hogere leeftijd en de hoeveelheid klachten die iemand heeft in de eerste fase van de besmetting. Ook mensen die vanwege COVID-19 in het ziekenhuis zijn opgenomen of een verhoogde BMI (Body Mass Index) hebben, lijken vaker langdurig klachten te houden na een besmetting. Maar ook mensen die niet in het ziekenhuis zijn opgenomen kunnen deze klachten houden. Het lijkt dat PASC vaker voorkomt bij vrouwen. Na een ernstige infectie kunnen patiënten soms maanden na ontslag uit het ziekenhuis nog een verminderde longfunctie hebben, en zijn er afwijkingen van de longen op röntgenfoto’s of longscans te zien. 

Ondersteuning voor werknemers met PASC 

De symptomen van langdurige COVID hebben een invloed op de levenskwaliteit van de personen, alsook op hun dagelijkse activiteiten en hun terugkeer naar het werk. Eén studie meldt dat 45% van de patiënten met PASC hun werkschema moest verminderen ten opzichte van de periode vóór de ziekte. 22% werkte op het ogenblik van het onderzoek niet, om diverse redenen: ziekte- of invaliditeitsverlof, ontslag of een moeilijke zoektocht naar werk. Cognitieve problemen hebben de meest negatieve invloed op het dagelijks leven: moeite hebben om zaken te onthouden, beslissingen te nemen, gesprekken te volgen, medicijnen die men moet innemen te onthouden, autorijden, koken, op de kinderen letten, enzovoort. 

Doordat ziekte en herstel onvoorspelbaar verlopen is de belangrijkste boodschap: geef advies op maat en luister heel goed. Het doormaken van een COVID-19-infectie kan een grote impact op fysiek en psychosociaal gebied hebben. De arbeidsarts moet dus zowel inschatten wat er medisch aan de hand is, als hoe de werknemer daarmee omgaat. Dit staat ook in relatie met de werkeisen. 

Het is aangewezen om het klachtenbeeld multidisciplinair te benaderen, en in overleg met de werkgever een individueel aangepast re-integratietraject uit te stippelen en op te volgen. 

De werkelijke omvang van "Long COVID" of PASC ligt zeer waarschijnlijk hoger dan nu zichtbaar is. Een grondige en multidisciplinaire aanpak zal nodig zijn om deze groep werknemers te begeleiden naar een succesvolle werkhervatting. 

 
Bron

KCE, Pathophysiology of long Covid: a preliminary report (pdf) 

 
Extra informatie

• Nature Medicine: Post-acute COVID-19 syndrome. Nalbandian et al. Nat Med 27, 601–615 (2021) 
• NVAB: dynamische leidraad "Herstel & Re-integratie in het kielzog van COVID-19" 
• KCE: "Behoeften en opvolging van patiënten met langdurige COVID (lopende studie)"