Hoe veilig zijn de chemische stoffen PFOS en PFAS?

Er is veel te doen over de chemische stoffen PFOS en PFAS, naar aanleiding van het nieuws over de vervuiling in Zwijndrecht door de 3M-fabriek. Naast de milieuschade is er ook veel ongerustheid over de mogelijke gezondheidseffecten. Wat is de impact van deze stoffen in het milieu op de volksgezondheid, en voor werknemers die er beroepsmatig mee in aanraking komen? 

‘PFAS’ is een verzamelnaam voor een grote groep van meer dan 6.000 organische verbindingen met fluoratomen gebonden aan een koolstofketen (poly- en perfluoralkylstoffen; CAS ID#: 355-67-1, 1763-23-1,355-46-4,375-95-1). De meest bekende PFAS zijn perfluoroctaansulfonaat (PFOS) en perfluoroctaanzuur (PFOA).  

Deze chemische stoffen zijn water-, vet- en vuilafstotend. Ze worden dan ook in allerlei alledaagse producten gebruikt, zoals regenjassen, schoonmaakmiddelen, smeermiddelen, voedselverpakkingsmaterialen en anti-aanbakpannen (Teflon). Ook blusschuim bevat PFAS. Het fluorhoudend schuim met PFOS wordt nog steeds in de industriële brandbestrijding gebruikt. Jaren geleden is de civiele brandweer al overgestapt naar het zogenaamd ‘fluorarm’ blusschuim, dat kortere ketens PFAS bevat.

Waarom zijn PFAS een probleem?

PFAS breken niet of nauwelijks af in het milieu en vervuilen de bodem, het grondwater en oppervlaktewater. Daarom hebben ze ook wel de bijnaam "forever chemicals" gekregen. 

Door bodem- en watervervuiling kunnen PFAS terechtkomen in voedingsgewassen, dierlijke voedingsproducten en drinkwater. Dat is onlangs nog gebleken in de massa’s grond die op dit moment worden verzet bij de Oosterweelwerken op Antwerpen-Linkeroever. Ook in de USA bijvoorbeeld is een dergelijke vervuiling vastgesteld in West-Virginia, waarvoor DuPont in 2017 een schikking trof van 671 miljoen dollar.  

Ook emissies via de lucht kunnen voorkomen. Zo werd recent (mei l.l.) in de USA bekend dat in Ohio in het voorjaar grote hoeveelheden PFAS op het gebied neerdalen, via regenbuien.  

En er zijn heel veel PFAS waar nog weinig over gekend is. Van sommige PFAS (zoals PFOS en PFOA) is al wel geweten dat ze schadelijke effecten kunnen hebben op de gezondheid van mensen.

Welke gezondheidseffecten kunnen PFAS hebben?

Of PFAS daadwerkelijk gezondheidseffecten geven, hangt onder andere af van hoeveel PFAS mensen binnen krijgen over de tijd. Ze zijn namelijk bio-accumulatief: de stof stapelt zich op, en éénmaal in het lichaam raak je er niet snel van af. De halfwaardetijd in het lichaam van PFOA bedraagt 2 tot 10 jaar; van PFOS 3 tot 27 jaar. 

De blootstelling van mensen gebeurt voornamelijk via voedsel en water, maar ook via ademhaling en in beperkte mate via huidcontact. Verder is er ook blootstelling via de placenta en moedermelk mogelijk. Wat dat laatste betreft blijft het advies wel dat de voordelen van borstvoeding voor het kind duidelijk groter zijn dan de nadelen van PFAS-blootstelling. 

Voor de volgende gezondheidseffecten bestaat volgens de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (EFSA) bewijs voor een verband gebaseerd op epidemiologische studies: 

• het immuunsysteem (bij kinderen) is het meest gevoelig. In hoeverre gezondheidseffecten zoals sneller en vaker ziek worden ook echt optreden, is niet te zeggen 
• effecten op de ontwikkeling van het ongeboren kind: een kleine vermindering van het geboortegewicht 
• verhoogde cholesterolgehalten 
• verstoring van de leverwerking: verhoging van het leverenzym ALT 

Daarnaast werden er in epidemiologische studies ook gezondheidseffecten bestudeerd die wel gevonden werden in proefdieren, maar waarvoor momenteel weinig of geen bewijs bestaat bij de mens: 

• effecten op de voortplanting: minder kans om zwanger te worden 
• verhoogd risico op hoge bloeddruk tijdens de zwangerschap en pre-eclampsie 
• verstoring van de hormonenbalans van het lichaam: daling van schildklierhormonen 
• invloed op groei, leercapaciteit en gedrag van kinderen 
• verhogen van het kankerrisico voor o.a. nier- en testiskanker 

Omwille van dit laatste gezondheidseffect worden PFAS door het IARC (International Agency for Research on Cancer) geclassificeerd als carcinogeen groep 2B: "Mogelijk kankerverwekkend voor de mens" (= Er zijn aanwijzingen dat het bij mensen kanker kan veroorzaken, maar op dit moment is het bewijs verre van overtuigend). 

Er worden in België alleszins geen acute effecten bij de algemene bevolking verwacht. Volgens een studie die in maart 2020 in het tijdschrift “Chemosphere” is verschenen, zijn de niveaus van PFOS, PFOA, PFHxS en PFNA in het bloed van 1.471 geteste Vlamingen "vergelijkbaar met die in andere Westerse landen". Dit betekent desalniettemin dat maar liefst 77% van de geteste Vlaamse volwassenen in 2014 een te hoog niveau had van PFOS en PFOA.

Werken COVID-vaccins minder goed als je te veel PFAS in je lichaam hebt?  

Aangezien deze vraag regelmatig terugkomt en ook relevant is, gaan we er hier nog even op in. 

- PFAS hebben mogelijk een effect op het immuunsysteem van mensen. Dit zou ervoor kunnen zorgen dat de reactie van het immuunsysteem op een vaccinatie minder sterk is. Desondanks zullen de nieuwe COVID-vaccins effectief zijn. Deze nieuwe vaccins werden uitgetest op grote groepen mensen, en vrijwel alle mensen hebben in meer of mindere mate PFAS in hun bloed! Dus ook de mensen waarbij de effectiviteit van COVID-vaccin is getest. Bij het bepalen van de effectiviteit van de huidige COVID-vaccins is de aanwezigheid van PFAS dus indirect meegenomen.

Hoe meet je de blootstelling aan PFAS?  

Ik zal in dit artikel niet dieper ingaan op metingen en grenswaarden van aanwezigheid van PFAS in de bodem, grondwater of de lucht, maar als ‘biomarker’. Een beroepsmatige of omgevingsblootstelling aan PFAS (zoals PFOS en PFOA) kan worden geobjectiveerd via een bloedstaal. Het gaat hierbij zowel om recente blootstelling als om blootstelling uit het verleden, gezien de lange halfwaardetijd. 

Ondanks de kennis over verbanden tussen PFAS-blootstelling en mogelijke gezondheidseffecten (zie hoger), is het niet mogelijk om per individu aan te geven of te voorspellen hoeveel PFAS in het bloed daadwerkelijk leidt tot gezondheidseffecten. Hierdoor is het niet mogelijk om - naast algemene adviezen voor een gezonde leefstijl - een aanvullend advies te geven. 

De gezondheidskundige toetsingswaarden in bloed voor verschillende PFAS zijn: 

• PFOS: 5 μg/l 
• PFOA: 2 μg/l 
• som (PFOS, PFOA, PFNA, PFHxS): 6,9 μg/l bij volwassenen 

Zoals al hoger vermeld bleek bij eerder bevolkingsonderzoek dat bij 77% van de (geteste) Vlamingen de waarden in het bloed voor PFOS en PFOA hoger zijn dan respectievelijk 5 en 2 µg/l.

Wat wordt er voorzien in België?   

De Vlaamse overheid gaat nu bloedafnames uitvoeren voor maximaal 800 inwoners van Zwijndrecht en omgeving (in een straal van 3 km van 3M). Hiervoor kan men zich aanmelden via dit online formulier. Wie in aanmerking komt krijgt een code om een afspraak te maken voor een bloedafname via een afsprakensysteem. De bloedafnames zullen plaatsvinden op een centrale locatie in Zwijndrecht, door het Provinciaal Instituut voor Hygiëne, en geanalyseerd worden door het enige labo in België dat hiertoe in staat is, dat van (jawel, de ironie) 3M. 

De resultaten worden verwacht tegen midden oktober 2021. Indien de individuele resultaten leiden tot bezorgdheid, kan vervolgens in het kader van een routineonderzoek door de huisarts bekeken worden of het bepalen van cholesterolwaarden, leverenzymen en eventueel schildklierhormonen nuttig is. 

De resultaten van de bloedafnames en de gegevens van de vragenlijsten van alle deelnemers zullen ook op groepsniveau worden verwerkt. Deze zullen samen met andere analyses (bodem, groenten) een idee kunnen geven of de genomen voorzorgsmaatregelen in de regio verder op punt moeten worden gesteld. De resultaten op groepsniveau zullen ook dienen om richting te geven aan het humane biomonitoringsonderzoek dat een aantal maanden later wordt uitgevoerd. 

Voorzorgsmaatregelen   

Er is geen behandeling mogelijk om PFAS uit het lichaam te verwijderen. Alleen door verdere blootstelling zoveel mogelijk te beperken, zal de hoeveelheid PFAS in het lichaam langzaam afnemen. Specifiek voor de regio Zwijndrecht werden dan ook voorzorgsmaatregelen afgekondigd, zoals het niet consumeren van zelf geteelde groenten of fruit, of eieren van de eigen kippen.   

Conclusie

Iedereen in België heeft in mindere of meerdere mate een blootstelling aan PFAS. Er zijn geen acute effecten bij de algemene bevolking verwacht. Desondanks is een verder onderzoek naar de blootstelling voor de inwoners van Zwijndrecht en omgeving aangewezen om mogelijke langetermijneffecten in kaart te brengen. 

Voor werknemers die in ondernemingen werken in de regio rond 3M is er op dit moment geen verder onderzoek aangewezen. Enkel voor werknemers die een beroepsmatige blootstelling hebben aan PFAS (waaronder bv. ook brandweerlieden), kan een biomonitoring nuttig zijn. 

Auteur: Edelhart Kempeneers, medisch directeur Attentia

Bronnen

• CDC Toxic Substance Portal Perfluoroalkyls 
• EFSA PFAS in food: EFSA assesses risks and sets tolerable intake

Extra informatie 

• Chemosphere Perfluorinated substances in the Flemish population (Belgium): Levels and determinants of variability in exposure 
• Zorg en Gezondheid Vlaanderen PFAS 
• in senTRAL: PFAS: een opkomend risico in Europa